.
Logo-NAPtekst

DEXA

Dual energy X-ray absorptiometry (DEXA)
Dual energy X-ray absorptiometry is een indirecte methode voor het meten van de lichaamssamenstelling en botmineraaldichtheid. Dit betekent dat botweefsel, vetweefsel, en bot- en vetvrij weefsel niet rechtstreeks wordt gemeten, maar indirect, op basis van de hoeveelheid geabsorbeerde straling door de weefsels.

Hoe werkt de DEXA-meting?
Dual energy X-ray absorptiometry (DEXA) wordt toegepast om zowel botmineraaldichtheid (bone mineral density, BMD) van het skelet als lichaamssamenstelling te evalueren. DEXA maakt gebruik van laag gedoseerde röntgen-straling. Hoe dichter of hoe groter de massa, hoe meer straling door de lichaamsweefsels geabsorbeerd wordt. De DEXA-scanner maakt gebruik van röntgenstraling die met twee verschillende energieniveaus (100 en 140 kVp) door het lichaam wordt gestuurd. Een detector meet de hoeveelheid doorgelaten straling; de rest is geabsorbeerd. Omdat met twee verschillende energieniveaus van de straling wordt gewerkt, kan de DEXA-scanner het onderscheid maken tussen botweefsel en zacht lichaamsweefsel. Het zachte lichaamsweefsel wordt daarna onderverdeeld in vet- en vetvrij weefsel [1]. Zie voor meer informatie de SOP voor DEXA.
 

Validiteit en betrouwbaarheid
De totale lichaamsscan kent een zekere onnauwkeurigheid voor het gerapporteerde totaalgewicht van een cliënt (± 1 kg voor de Hologic systemen [2]). De variatiecoëfficiënt voor de bepaling van de vetmassa en de botvrije, vetvrije massa van de huidige DEXA-systemen ligt rond de 1 tot 2 % [3]. Een consistente positionering en voorbereiding van de cliënt is belangrijk voor een betrouwbare meting. De DEXA-meting is gevoelig voor: [3]

-  metalen voorwerpen (sieraden, horloges, bril, gehoorapparaat, beugel-bh, protheses, etc.);
-  aanwezigheid van kleding tijdens de meting;
-  al of niet gevaste toestand, wel of geen lege blaas, en andere factoren die de vochtstatus kunnen beïnvloeden;
-  beweging tijdens de meting.

De totale lichaamsscan wordt in segmenten verdeeld [4] om een analyse te kunnen maken van de afzonderlijke ledematen en de romp. Deze segmentatie wordt automatisch geplaatst door de software, maar dient te worden gecontroleerd en indien nodig handmatig te worden aangepast voor optimale validiteit van de segmentale analyse [5]. 

Vertaling naar de praktijk
Bepaling van BMD met DEXA wordt al jaren gezien als de gouden standaard. Dit gebeurt met een heupscan of een scan van de lumbale wervelkolom. Bepaling van de lichaamssamenstelling gebeurt met een totale lichaamsscan. 
De BMD wordt vergeleken met een referentiecurve, om te bepalen of sprake is van osteoporose. Daartoe wordt de gemeten waarde uitgedrukt in de T-score. Bij een T-score <-2,5 is sprake van osteoporose. Bij een leeftijd van 70 jaar of ouder wordt geadviseerd om ook de Z-score mee te nemen in de beoordeling. Een Z-score van -1 betekent een voor de leeftijd nog net normale BMD. Naarmate de Z-score verder onder -1 uitkomt, neemt de kans toe dat sprake is van secundaire osteoporose [4].
De botvrije, vetvrije massa kan zowel van het gehele lichaam als van de armen en benen samen beoordeeld worden als indicator van ondervoeding of sarcopenie [6, 7]. Hiervoor dient de (appendiculaire) botvrije, vetvrije massa gedeeld te worden door het kwadraat van de lichaamslengte om de zogenaamde “lean index”, of “appendicular lean index” te verkrijgen. De botvrije, vetvrije massa van armen en benen wordt voor het gemak ook wel aangeduid als skeletspiermassa.
Een extra toepassing van de totale lichaamsscan is de schatting van de hoeveelheid visceraal vet, een risicofactor voor chronische ziekten als hart- en vaatziekten en type 2 diabetes. Hiervoor zijn (nog) geen referentiewaardes beschikbaar.

Soorten en maten
Er bestaan verschillende typen DEXA-scanners. Deze verschillen met name in de locatie van de röntgenbuizen en detectoren en de beweegbaarheid van onderzoekstafel en/of meebewegende arm. Daarnaast zijn de afmetingen van de scantafel verschillend. Dit kan van belang zijn voor het meten van lange en/of brede cliënten. 

Fotograaf: Jan-Kees Steenman

Toepasbaarheid
Voor inbedrijfsname van een DEXA-scanner dient een vergunning te zijn afgegeven door de Autoriteit Nucleaire Veiligheid en Stralingsbescherming (ANVS). De vergunning is gebaseerd op afschermingsberekeningen van de geproduceerde röntgenstraling, uitgewerkt in een risicoanalyse door een klinisch fysicus. De scan dient te worden uitgevoerd door gekwalificeerd personeel.
Omdat gewerkt wordt met röntgenstraling dient van tevoren gecontroleerd te worden op contra-indicaties. De effectieve stralingsdosis voor de gescande persoon bij een totale lichaamsscan is vergelijkbaar met de dagelijkse natuurlijke achtergrondstraling van ca. 10 μSv/dag [8]. Een totale lichaamsscan duurt circa 3-10 minuten [9], afhankelijk van het type apparaat en de toegepaste scan-instelling. De afweging voor rechtvaardiging van een DXA-scan bij een cliënt wordt door een arts-stralingsdeskundige gemaakt.

Auteurs
Drs. ir. Robert Memelink, opleiding Voeding en Diëtetiek en lectoraat Gewichtsmanagement, Faculteit Bewegen, Sport en Voeding, Hogeschool van Amsterdam.
Dr. ir. Susanne Leij-Halfwerk, opleiding Voeding en Diëtetiek en lectoraat Voeding en Gezondheid, Hogeschool van Arnhem en Nijmegen. 

Referenties
  1. Pietrobelli, A., Formica, C., Wang, Z., Heymsfield, S.B. Dual-energy X-ray absorptiometry body composition model: review of physical concepts. American Journal of Physiology – Endocrinology and Metabolism, 1996. 271(6): E941-951.
  2. Persoonlijke communicatie. Tromp Medical BV, 30 september 2015.
  3. Hangartner, N.T., Warner, S., Braillon, P., Jankowski, L., Shepherd, J. The Official Positions of the International Society for Clinical Densitometry: Acquisition of Dual-Energy X-Ray Absorptiometry Body Composition and Considerations Regarding Analysis and Repeatability of Measures. Journal of Clinical Densiometry: Assessment and Management of Muskoskeletal Health, 2013. 16(4): p. 520-536.
  4. Tromp Medical BV (2015). Gebruikshandleiding Hologic Discovery. Castricum: Tromp Medical BV.
  5. Lohman, M., Tallroth, K., Kettunen, A.J., Marttinen, T.M. Reproducibility of dual-energy x-ray absorptiometry total and regional body composition measurements using different scanning positions and definitions of regions. Metabolism Clinical and Experimental, 2009. 58: p. 1663-1668.
  6. Stuurgroep Ondervoeding. Richtlijn Ondervoeding; herkenning, diagnosestelling en behandeling van ondervoeding bij volwassenen. Januari 2019. Geraadpleegd op 31 maart 2023, van https://www.kenniscentrumondervoeding.nl/new/wp-content/uploads/2020/04/Richtlijn-Ondervoeding-herkenning-diagnosestelling-en-behandeling-van-ondervoeding-bij-volwassenen-februari-2019.pdf. 
  7. Cruz-Jentoft, A.J., Baeyens, J.P., Bauer, J.M., Boirie, Y., Cederholm, T., Landi, F., Martin, F.C., Michel, J.P., Rolland, Y., Schneider, S.M., Topinková, E., Vandewoude, M., Zamboni, M. Sarcopenia: European consensus on definition and diagnosis: Report of the European Working Group on Sarcopenia in Older People. Age Ageing, 2010. 39(4): p. 412-423.
  8. International Atomic Energy Agency. Radiation Protection of Patients. Geraadpleegd op 30 augustus 2017, van https://rpop.iaea.org/RPOP/RPoP/Content/InformationFor/HealthProfessionals/6_OtherClinicalSpecialities/DEXA/DXAprotectionpatients.htm#DEXA_FAQ06
  9. Radboud ziekenhuis. (2016). Botdensiometrie: protocollen Nucleaire geneeskunde. Protocolnr: 014822. Nijmegen: Radboud ziekenhuis.
Terug
Scroll to Top